John H. Jackson, uluslararası ticaret hukuku alanında öncülük yapmış ve Dünya Ticaret Örgütü (DTÖ/ WTO) ile çok taraflı ticaret sisteminin kurulumunda önemli bir entelektüel olarak, düşünsel rol oynamıştır. 7 Kasım 2015 yılında 83 yaşında vefat eden ünlü uluslararası hukuk profesörü John Jackson, hem akademik hem de politika sahasında etkili olmuş ve yazdığı eserlerle dünya çapında birçok hukukçuyu etkilemiştir. Kendisini DTÖ görevim sırasında Cenevre’de dinleme şansı da bulduğum John Jackson’un çok taraflı ticaret sistemine dair bıraktığı mirası, küresel ticaret sisteminin işleyişinin temel taşlarını oluşturmuştur. John H. Jackson, uluslararası ticaret hukuku ve Dünya Ticaret Örgütü’nün kurumsal evriminde sağladığı derinlemesine analizler ve geliştirdiği teorilerle, çok taraflı ticaret sisteminin hukuki çerçevesini ekonomi politiğini anlaşılması açısından da kalıcı bir epistemik miras bırakmıştır. Bu perspektiften Jackson, DTÖ çalışan hukukçuların, ticari diplomat ve müzakereciler ile politika yapıcılarının en önemli düşünsel rehberlerinden birisi olmuştur. Dünya Ticaret Örgütü Anlaşmazlıkların Halli Temyiz Organı (Appellate Body) Sekretaryasının ilk direktörü Profesör Steger, Jackson hakkında şöyle demektedir:

John Jackson, çok taraflı/uluslararası ticaret hukukunun amansız savunucusu, Dünya Ticaret Örgütü’nün (WTO) kuruluşunun entelektüel dinamosu olarak, daima hukukun üstünlüğü, şeffaflık, adalet ve ayrımcılık yapmama ilkelerine dayalı bir çok taraflı bir ticaret sistemini savunmuştur. Bu ilkeler ışığında Jackson aynı ilke ve hedeflerini benimseyen pek çok profesör ve ticaret politikası yetkilisine DTÖ Hukuku eğitimi vermiştir. Büyük bir insan olmasının yanı sıra, alçakgönüllü, sessiz, mütevazı, nazik bir insan olarak çok değerli ve özel bir insandı. Yazı ve tahlillerinde, karmaşık konuları birkaç sade ve anlaşılabilir paragrafla, öğrenci ve okuyucular için kolayca sindirilebilecek şekilde sadeleştirme yeteneğine sahipti.i

“John H. Jackson: Küresel ticaretin hukuki mimarının hayat yolculuğu

“John H. Jackson, 1932 yılında Kansas City, Missouri’de Howard Clifford ve Lucile (Deischer) Jackson’ın çocuğu olarak dünyaya gelmiştir. Hickman Lisesi’nden mezun olduktan sonra, 1954’te Princeton Üniversitesi’ndeki Woodrow Wilson Kamu ve Uluslararası İlişkiler Okulu’ndan A.B. diplomasını almıştır. Ardından, Japonya’da iki yıl süren bir askeri hizmet in ardından, 1959’da Michigan Üniversitesi Hukuk Fakültesi’nden LL.B. (Hukuk Lisansı) derecesini elde etmiştir. Foley, Sammond & Lardner hukuk firmasında iki yıl çalıştıktan sonra, akademik kariyerine başlamıştır. Jackson, sırasıyla Kaliforniya Berkeley Üniversitesi Hukuk Fakültesi (1961-1966), Michigan Üniversitesi Hukuk Fakültesi (1966-1997) ve Georgetown Üniversitesi Hukuk Fakültesinde (1998-2014) öğretim üyeliği yapmıştır. Ayrıca, 1968-1969 yıllarında Hindistan’da Delhi Üniversitesi’nde, 1975-1976 yıllarında ise Belçika’da Brüksel Üniversitesi’nde misafir öğretim üyeliği yapmıştır. İlaveten, John H. Jackson, 1973-1974 yıllarında ABD Ticaret Temsilcisi Ofisi’nde Genel Hukuk Müşaviri olarak görev yapmış ve 1974 Ticaret Yasası üzerinde çalışmıştır. Ayrıca uzun kariyeri boyunca, ticaret politikası konusunda muhtelif ABD Kongre komitelerine danışmanlık yapmıştır.ii

IUluslararası ticaret hukuku ve Dünya Ticaret Örgütü’nün kuruluşuna düşünsel katkıları

Jackson’ın en önemli katkılarından biri, uluslararası ticaret hukuku alanında yazdığı ve dünya çapında okullarda ders kitabı olarak kullanılan eserleridir. En bilinen eseri The World Trading System (1989), uluslararası ticaretin hukuki yapısını derinlemesine inceleyerek, ticaret hukukunun önemli bir akademik disiplin haline gelmesine yardımcı olmuştur. Jackson, ticaret hukuku alanında geliştirdiği teoriler ve yazdığı eserler literatür ve politika üzerinde derin izler bırakmıştır.

Jackson’ın eserleri, uluslararası ticaretin yalnızca teorik yönlerine değil, aynı zamanda çok taraflı sistemin pratikte karşılaşılan işleyiş sorunları da odaklanmıştır. Bu çerçevede, Restructuring the GATT System-GATT Sistemini Yeniden Şekillendirmek (1990) adlı monografisi, Tarifeler ve Ticaret Genel Anlaşması/GATT sisteminin zayıf yönlerini ele almış, geçici bir anlaşma mahiyeti taşıyan ve bir örgüt ve Sekretaryaya sahip olmayan bahse konu sistemin yerine güçlü ve kurumsal bir Dünya Ticaret Örgütü’nün kurulması gerektiğini savunmuştur. Önerileri, 1990’ların başında Uruguay Turu müzakerelerini etkileyen en önemli fikri katkılar arasında yer almıştır. Jackson, aslında yaptığı analizlerde Dünya Ticaret Örgütü’nü adı altında bir kuruluş önerisi hazırlayarak, çok taraflı ticaret sisteminin temellerini atılmasında ve adının koyulmasında tarihi bir rol oynamıştır. Bretton Woods Sistemi’nin uluslararası ticaret ayağı olan GATT’ı idare etmek üzere tasarlanmış ancak ABD Kongresi’nin veto etmesi sebebiyle Uluslararası Ticaret Örgütünün (International Trade Organization- ITO)” GATT sistemine şemsiye olamamasını, sistemin anayasal/ kuruluş defosu” dolarak görmüştür. Jackson, yaptığı tahliller ve danışmanlıklarla, aslında çok taraflı ticaret hukukunun ekonomi politiğine anayasal bir perspektif katmıştır. Yaptığı gözlem ve analizlerle küresel ticaret sistemini daha etkin bir şekilde yönetebilecek bir uluslararası ticaret örgütü için kapsamlı reform önerileri geliştirmiştir. ‘Restructuring the GATT System’ monografisinde, Uluslararası Ticaret Örgütü’nün başarısızlıkların tarihini derinliğini ele almış, GATT sisteminin “Anayasal/teşekkül” kusurlarını teşhis ettikten sonra, sistemin hastalıklarına reçete olarak ‘Yeni Bir Dünya Ticaret Örgütü Nizamnamesi/Şartı’ önerisi hazırlamıştır. John Jackson’ın önerisi, Kanada Uluslararası Ticaret Bakanı John Crosbie’nin ilgisini çekmiştir. Nitekim, 1990 Yılının Nisan Ayında Uruguay Turu Müzakerelerinde, ‘Dünya Ticaret Örgütü’ kurulmasına dair ilk somut teklif Kanada Uluslararası Ticaret Bakanı John Crosbie tarafından teklif edilmiştir.

“DTÖ Anlaşmazlık Halli Mekanizması’nın ihdası ve şekillendirilmesindeki rolü”

1995 yılında kurulan DTÖ’nün Anayasal temellerinin atılmasında, özellikle uyuşmazlık çözümüne dair Anlaşmazlıkların Halli Organı’nın (Dispute Sttlement Body) teşkilinde, mekanizmasının yerleşmesi ve serpilmesinde önemli bir entelektüel rol oynamıştır.

DTÖ Anlaşmazlıkların Halli Mekanizması (AHM), üyeler arasındaki ticari ihtilafları çözüme kavuşturmak amacıyla geliştirilmiş bir sistemdir. DTÖ’nü kuran Marakeş Anlaşması ekinde yer alan Anlaşmazlıkların Halli Kural ve Usullerine Dair Mutabakat Metni (AHMM) Dünya Ticaret Örgütü’nü teşkil eden tüm anlaşmaların temel teminatıdır. AHM, DTÖ anlaşmalarının uygulanması veya yorumlanması nedeniyle ortaya çıkabilecek anlaşmazlıklara çözüm bulmayı amaçlar. DTÖ üyesi bir ülke, DTÖ anlaşmalarından kaynaklanan haklarının ihlal edildiği kararı verdiğinde, Panel ve Temyiz Organı önünde hakkını çok etkin bir uluslararası hukuk mekanizması olan AHM ile arama hakkına sahiptir. Bu süreç, tarafların anlaşmazlıklarını en kısa sürede çözebilmelerini sağlayan bir yapıya sahiptiriv. Kısaca Jackson’un kafa yorduğu sistem aslında ekonominin hukuki, anayasal çerçevesidir.

Dolayısıyla AHM dahil, çok taraflı ticaret sisteminin kurallar ve hukuk temelli işleyişinde, teşkilatın karar alma süreçlerinin etkinliğini artırılmasına dair fikri çabaları, Jakson’un uluslararası ticaret hukuku vizyonu ve de motivasyonun temel sac ayağını teşkil etmiştir. John Jackson, Dünya Ticaret Örgütü’nün Anlaşmazlık Halli Mekanizması (Dispute Settlement Body - DSB)nın şekillendirilmesinde önemli bir akademik/ entelektüel figür olmuştur. Cenevre’deki ziyaretlerinde sıkça Temyiz Kurulu (Appellate Body) üyeleriyle gayri resmi toplantılar yaparak hukuki konuları tartışmıştır. 2003 yılında, WTO Genel Direktörü Supachai Panitchpakdi tarafından, WTO’nun geleceğiyle ilgili Danışma Kurulu’na (Consultative Board on The Future of the WTO - Sutherland Commission) atanmış ve burada, anlaşmazlık çözümü konusunda önemli önerilerde bulunmuştur. Jackson, özellikle kararların konsensüsle alınmasının zorluklarına dikkat çekmiş, daha etkili karar alma yöntemleri önererek WTO’nun müzakerelerini daha verimli hale getirmeyi savunmuştur. Ayrıca, kritik kütle (critical mass) ve plurilateral anlaşmalar (plurilateral agreements) gibi yenilikçi yöntemleri destekleyerek WTO’nun müzakere sürecindeki tıkanıklığı aşmaya yönelik çözümler geliştirmiştir. v Jackson, aynı zamanda The John H. Jackson Moot Court Competition gibi ödüllerle de anılmaktadır.

Eserleri ve Akademik Mirası

John H. Jackson’ın yazdığı eserler, uluslararası ticaret hukukunun, çok taraflı ticaret sistemi ya da DTÖ’nün temellerini teşkil etmiştir. Jackson’un bazı önemli eserleri söyle özetlenebilir.

World Trade and the Law of GATT (1969)

The World Trading System: Law and Policy of International Economic Relations (1989)

Restructuring the GATT System (1990)

The World Trade Organization: Constitution and Jurisprudence (1998)

Sovereignty, the WTO and Changing Fundamental s of International Law (2006)

John H. Jackson, yalnızca çok taraflı ticaret sistemine dair uluslararası kamu hukuku ekonomi politiğini en üst düzeyde okuyan ve yazan bir akademisyen değil, aynı zamanda derin bir düşünür ve Dünya Ticaret Örgütü’nün kurucu fikir babasıdır. DTÖ’nün kuruluşuna yaptığı düşünsel katkılar ve uluslararası ticaret hukuku alanındaki birinci sınıf eserleri Jackson’u küresel ticaret sisteminin şekillendirilmesinde hayati bir entelektüel figür haline getirmiştir. Jackson’ın vizyon ve hedefi, güçlü ve hukukun üstünlüğüne, kurallara dayalı bir ticaret sisteminin kurulmasıydı. Günümüzde bu hedef maalesef pratikte akamete uğramıştır. ABD’nin DTÖ Temyiz Organı/Yüksek Mahkeme yargıç atamalarını veto etmesiyle çok taraflı sistemin hukuki çerçevesini tahrip etmeye başlamıştır. Washington kendi tebaası bir akademisyen entelektüelin katkılarıyla gelişen sistemin yıkılışına doğru giden yolu kendisi açmış görünmektedir. Hem akademik kuramsal hayat hem de küresel ticaret politikaları pratiğine yaptığı katkılar, Jackson’un adını sonsuza Küresel Ticaret Sistemi tarihine yazdırmıştır. Halihazırda, ticaret savaşlarının baskın hale gelmesinin de etkisiyle Jackson vizyonunun tahribi, çok taraflı ticaret sisteminde hukukun üstünlüğünün tasfiyesi, küresel ticarette orman kanunları dönemini başlatmış ve nükleer savaşa kadar uzanabilecek küresel güvenlik pandora kutusunun kapağını açmıştır. Maalesef, John Jackson’un vefatının 10’uncu yılında şunu belirtmek gerekir ki, küresel ölçekte sistemi tamir edecek çap ve kararlılığa sahip, uluslararası ticarete yeniden istikrar ve barış getirecek yüksek liyakatli eski entelektüel ve siyasi uluslararası kadrolar ortalıkta artık pek görünmemektedir.